Historia pisma, historia książki.
Aby materialnie mogła zaistnieć książka, ludzie od pradawnych czasów na różne sposoby starali się przekazywać sobie informacje, tylko jak? słowo mówione, wartość niematerialna, trwa tyle ile pamiętamy, minutę godzinę czy dzień natomiast słowo zapisane na papierze na skale w jakiejkolwiek formie czy to znaku obrazkowego czy symbolu przetrwa wieki. Wiele starożytnych cywilizacji dało nam świadectwo tego wspaniałego wynalazku. Egipt, Mezopotamia, Chiny, Grecja, Rzym, państwa arabskie, Bizancjum.
Egipt
"Człowiek zniknął, jego zwłoki w proch się rozsypały, jego współcześni złączyli
się z ziemią. I księga tylko sprawia, że pamięć o nim krąży z ust do ust. Pismo
bowiem bardziej pożyteczne niźli dom z kamienia, niż grobowiec na Zachodzie,
lepsze jest niż rozkoszny pałac, niż pomnik w świątyni"
(papirus Cheaster Beatty IV)
się z ziemią. I księga tylko sprawia, że pamięć o nim krąży z ust do ust. Pismo
bowiem bardziej pożyteczne niźli dom z kamienia, niż grobowiec na Zachodzie,
lepsze jest niż rozkoszny pałac, niż pomnik w świątyni"
(papirus Cheaster Beatty IV)
Hieroglify były pismem starożytnych Egipcjan, znakami niezrozumiałymi poza ich krajem, ale i dla większości jego ludności. Sztuka pisania stanowiła tajemnicze, ekskluzywne narzędzie, jej znajomością mogli się szczycić tylko nieliczni spośród mieszkańców Egiptu. Z upływem czasu, w związku z przemianami kulturowymi, nastaniem ery chrześcijańskiej, księgi zapisane hieroglifami stawały się jeszcze mniej zrozumiałe, a wiele z nich uległo zniszczeniu. Zdarzało się, że wiadomości o mądrości egipskich kapłanów, o tajemnicach wyrażonych świętymi, niezrozumiałymi znakami przetrwały tylko w dziełach pisarzy greckich. Dzięki nim, a także za pośrednictwem Arabów i Żydów elementy kultury starożytnych Egipcjan stały się znane przedstawicielom kolejnych epok. Byłaby to jednak bardzo uboga i fragmentaryczna wiedza gdyby nie zdołano odczytać egipskich hieroglifów.
Mezopotamia
Pismo klinowe przejęli Babilończycy po podbiciu Mezopotamii w II w. p.n.e. Używali go jej dawni mieszkańcy Sumerowie. Charakterystyczny kształt pisma był rezultatem żłobienia w tabliczkach z miękkiej gliny rylcem wykonanym z trzciny lub kości o trójkątnym przekroju. Zespoły kresek pionowych, poziomych i ukośnych oznaczały całe wyrazy, z czasem przekształcając się w pismo sylabowe. Po upadku państwa asyryjskiego ustąpiło ono miejsca literowemu pismu aramejskiemu. Charakterystyczny styl utrwalania myśli wynaleziony w Mezopotamii posłużył także do zanotowania innych języków np. Hetytów, Elamitów, perskiego , a nawet armeńskiego. Glina nie była jedynym materiałem do utrwalania myśli, należał do nich także metal np. srebro [Rys. 1], po którym pisano rylcem (qantuppi).Pisanie i czytanie pismem klinowym nie było łatwe dla starożytnych mieszkańców Mezopotamii. Nauczyciele pisma i skrybowie stanowili w Babilonii i Asyrii arystokratyczną klasę społeczną, potężniejszą niekiedy od dworzan i samego władcy. Umiejętność czytania i pisania była więc kluczem do władzy i bogactwa:):)
Chiny
Kultura chińska należy do najstarszych na świecie. Pierwsze książki chińskie powstawały na kościach łopatkowych zwierząt m.in. jeleni, skorupach żółwi, rozciętych laskach bambusowych oraz tabliczkach drewnianych, na których żłobiono znaki pisarskie, które następnie zalewano atramentem za pomocą cienkiej rurki bambusowej. Do czasów współczesnych nie dotrwał żaden z wymienionych rękopisów chińskich. Przyczyniła się do tego między innymi działalność cesarza Shih huang-ti (Shi Huang Di, Chao Cheng), który w roku 213 p.n.e. nakazał spalenie ksiag chcąc w ten sposób udaremnić działalność swych przeciwników. Nie spowodowało to jednak zahamowania rozwoju kulturalnego Chin. Próbując nadrobić stratę przystąpiono z większym zaangażowaniem do działalności literackiej.Pismo chińskie zachowało się niemal nie zmienione do naszych czasów. Jest typem pisma ideograficznego (tzn. że jeden znak - piktogram - oznacza jeden wyraz). Ilość piktogramów przekracza 44 000, jednak używa się tylko pewnej części. Historia chińskich znaków sięga aż XXVI w. p.n.e. i owiana jest legendą związaną z cesarzem Huang-ti. Sposób zapisu, barwa i grubość kreski wpływały na znaczenie treści. Do kaligrafowania znaków posługiwano się specjalnymi pędzelkami. W piśmie chińskim występują piktogramy składające się ze znaku niosącego znaczenie oraz elementu fonetycznego podającego przybliżoną wymowę. Znaki kaligrafuje się w ściśle ustalonym porządku. Język literacki czyta się od góry na dół lub od prawej do lewej strony. Teksty napisane językiem potocznym od lewej do prawej strony.
Mitologia grecka głosi, że twórcami pisma były córki boga Apollina, inna wersja mówi o Hermesie, a jeszcze inna - być może częściowo prawdziwie - głosi iż pismo wynalazł Kadmos - mityczny założyciel Teb, który miał być synem króla Fenicjan. W X w. p.n.e. Grecy przejęli pismo od Fenicjan ale uzupełnili je znakami, które odpowiadały dźwiękom wymawianym przez Greków. Były to samogłoski: A alpha, E epsilon, O omikron, Y ypsilon, a także I iota.
Około V w. p.n.e. wyodrębniło się pismo w trzech odmianach: wschodniej (używane w koloniach jońskich w Azji Mniejszej i Attyce), południowej (używane na Krecie i wyspie Thera) i zachodniej (używane w Peloponezie, Tessali, koloniach greckich w południowej Italii i na Sycylii).
Dały one początek większości pism na świecie: z odmiany zachodniej powstało pismo łacińskie, ze wschodniej zaś wywodzi się cyrylica. W ciągu lat wykształciła się jedna forma pisma (ok. 403 p.n.e.) zw. greckim alfabetem klasycznym, w której ogłoszony został zbiór praw po zakończeniu wojny peloponeskiej. Język ten obowiązuje, w prawie nie zmienionej formie, do dziś.Początkowo sposób zapisywania był nieco odmienny od współczesnego, mianowicie od prawej do lewej strony (tak pisali Fenicjanie), następnie zmodyfikowano ten sposób pisząc raz od prawej, raz od lewej tzw. bustrofedon (zgodnie z ruchem wołów przy orce), aż w końcu pisano już w sposób przyjęty aż do dziś - od lewej do prawej Do najstarszych zabytków alfabetycznego pisma greckiego należy waza dipylońska
W V w. p.n.e. Grecy posiadali już alfabet składający się z dwudziestu czterech liter (17 spółgłosek i 7 samogłosek). Dalsza ewolucja pisma rozwinęła się w kierunku stylów, powstało pismo "większe" - majuskuła oraz pismo "małe" - minuskuła.
Pismo greckie cechowała prostota, przewaga kreski pionowej i jednakowa wysokość liter oraz stosowanie form trójkątnych i okrągłych.
Grecka majuskuła Majuskuła (łac. majuskulus ozn. większy) to pismo, którego wszystkie litery są duże i posiadają jednakową wysokość. Używano jej w piśmie książkowym oraz do rycia w kamieniu. Była to pierwotna wersja pisma zarówno w starożytnej Grecji, jak i w Rzymie.
Grecka uncjała Zmiana materiału pisarskiego z papirusu na pergamin wpłynęła na modyfikację pisma. Gładki pergamin pozwalał na kreślenie linii zaokrąglonych. Tak powstała uncjała. Pismo to zaczęto stosować na początku naszej ery. Najstarszy zachowany zabytek z tym stylem pochodzi z III w., są to inskrypcje z Timigadu.
W VII w. uncjała przestała być używana do pisania całych kodeksów, długo jeszcze używano jej do pisania nagłówków.
Grecka minuskuła
Nazwa od łac. minusculus - bardzo mały. Pismo składające się z małych liter o różnej wysokości. Dają się one wpisać między cztery poziome linie: a b c d e f g.
Minuskuła była używana nieco później, z przekształcenia greckiej kursywy (pisma pochyłego) i wydłużania kresek pionowych.
Początki literatury rzymskiej są bardzo nikłe. Rzymianie koncentrowali się przede wszystkim na rozwoju państwa i często gardzili pracami literackimi. Zetknięcie się ze światem helleńskim nastąpiło po serii zwycięskich podbojów.
Pierwsze wzmianki mówiące o handlu książką rzymską pochodzą dopiero z I w. p.n.e. Rozpowszechnianie książek odbywało się na działalności własnej, czyli pisarze rozdawali swe utwory przyjaciołom. Książki były przepisane przez niewolników (zw. serwi litterati, librarii, scriptores librarii) albo przez najemnych kopistów. Do pisania po papirusie i pergaminie używano specjalnych gęsich piór lub specjalnie ściętych pisaków oraz atramentu. Kopiści byli wynagradzani wedle ilości przepisanego tekstu, a mierzono go poprzez podliczenie wierszy.
Niebagatelny wpływ na rozwój pisarstwa arabskiego miał szeroki dostęp do taniego, łatwiejszego w obróbce i pisaniu materiału jakim był papier. Dotarł on do krajów arabskich dzięki jeńcom chińskim, którzy w Samarkandzie zaczęli wytwarzać papier ze szmat lnianych i konopnych. Bardzo szybko wynalazek ten rozprzestrzenił się na całe imperium.
Do produkcji papieru używano starych sznurów, a przede wszystkim szmat lnianych, dlatego papier ten nazywamy szmacianym. Surowiec naprzód rozdrabniano, rozpuszczano w wodzie wapiennej, a potem przesuszano na słońcu i przepłukiwano w czystej wodzie. Potem rozlewano go na siatkę rozciągniętą na ramie oraz powlekano mąką i pszennym krochmalem. Dla uzyskania powierzchni nadającej się do pisania nasycano arkusze klejem z mąki pszennej lub wywarem ryżowym, a w końcu polerowano kamieniem. Około roku 1100 technika produkcji papieru dotarła do Europy, na półwysep Iberyjski.
Najstarszy młyn papierniczy znajdował się w miejscowości Xativa w pobliżu Walencji, a jednym z pierwszych miast produkujących papier była literacka stolica Hiszpanii - Toledo
Grecja
Mitologia grecka głosi, że twórcami pisma były córki boga Apollina, inna wersja mówi o Hermesie, a jeszcze inna - być może częściowo prawdziwie - głosi iż pismo wynalazł Kadmos - mityczny założyciel Teb, który miał być synem króla Fenicjan. W X w. p.n.e. Grecy przejęli pismo od Fenicjan ale uzupełnili je znakami, które odpowiadały dźwiękom wymawianym przez Greków. Były to samogłoski: A alpha, E epsilon, O omikron, Y ypsilon, a także I iota. Około V w. p.n.e. wyodrębniło się pismo w trzech odmianach: wschodniej (używane w koloniach jońskich w Azji Mniejszej i Attyce), południowej (używane na Krecie i wyspie Thera) i zachodniej (używane w Peloponezie, Tessali, koloniach greckich w południowej Italii i na Sycylii).
Dały one początek większości pism na świecie: z odmiany zachodniej powstało pismo łacińskie, ze wschodniej zaś wywodzi się cyrylica. W ciągu lat wykształciła się jedna forma pisma (ok. 403 p.n.e.) zw. greckim alfabetem klasycznym, w której ogłoszony został zbiór praw po zakończeniu wojny peloponeskiej. Język ten obowiązuje, w prawie nie zmienionej formie, do dziś.Początkowo sposób zapisywania był nieco odmienny od współczesnego, mianowicie od prawej do lewej strony (tak pisali Fenicjanie), następnie zmodyfikowano ten sposób pisząc raz od prawej, raz od lewej tzw. bustrofedon (zgodnie z ruchem wołów przy orce), aż w końcu pisano już w sposób przyjęty aż do dziś - od lewej do prawej Do najstarszych zabytków alfabetycznego pisma greckiego należy waza dipylońska
W V w. p.n.e. Grecy posiadali już alfabet składający się z dwudziestu czterech liter (17 spółgłosek i 7 samogłosek). Dalsza ewolucja pisma rozwinęła się w kierunku stylów, powstało pismo "większe" - majuskuła oraz pismo "małe" - minuskuła.
Pismo greckie cechowała prostota, przewaga kreski pionowej i jednakowa wysokość liter oraz stosowanie form trójkątnych i okrągłych.
Grecka majuskuła Majuskuła (łac. majuskulus ozn. większy) to pismo, którego wszystkie litery są duże i posiadają jednakową wysokość. Używano jej w piśmie książkowym oraz do rycia w kamieniu. Była to pierwotna wersja pisma zarówno w starożytnej Grecji, jak i w Rzymie.
Grecka uncjała Zmiana materiału pisarskiego z papirusu na pergamin wpłynęła na modyfikację pisma. Gładki pergamin pozwalał na kreślenie linii zaokrąglonych. Tak powstała uncjała. Pismo to zaczęto stosować na początku naszej ery. Najstarszy zachowany zabytek z tym stylem pochodzi z III w., są to inskrypcje z Timigadu.
W VII w. uncjała przestała być używana do pisania całych kodeksów, długo jeszcze używano jej do pisania nagłówków.
Grecka minuskuła Nazwa od łac. minusculus - bardzo mały. Pismo składające się z małych liter o różnej wysokości. Dają się one wpisać między cztery poziome linie: a b c d e f g.
Minuskuła była używana nieco później, z przekształcenia greckiej kursywy (pisma pochyłego) i wydłużania kresek pionowych.
Rzym
Początki literatury rzymskiej są bardzo nikłe. Rzymianie koncentrowali się przede wszystkim na rozwoju państwa i często gardzili pracami literackimi. Zetknięcie się ze światem helleńskim nastąpiło po serii zwycięskich podbojów.
Pierwsze wzmianki mówiące o handlu książką rzymską pochodzą dopiero z I w. p.n.e. Rozpowszechnianie książek odbywało się na działalności własnej, czyli pisarze rozdawali swe utwory przyjaciołom. Książki były przepisane przez niewolników (zw. serwi litterati, librarii, scriptores librarii) albo przez najemnych kopistów. Do pisania po papirusie i pergaminie używano specjalnych gęsich piór lub specjalnie ściętych pisaków oraz atramentu. Kopiści byli wynagradzani wedle ilości przepisanego tekstu, a mierzono go poprzez podliczenie wierszy.
Państwa arabskie
Niebagatelny wpływ na rozwój pisarstwa arabskiego miał szeroki dostęp do taniego, łatwiejszego w obróbce i pisaniu materiału jakim był papier. Dotarł on do krajów arabskich dzięki jeńcom chińskim, którzy w Samarkandzie zaczęli wytwarzać papier ze szmat lnianych i konopnych. Bardzo szybko wynalazek ten rozprzestrzenił się na całe imperium.Do produkcji papieru używano starych sznurów, a przede wszystkim szmat lnianych, dlatego papier ten nazywamy szmacianym. Surowiec naprzód rozdrabniano, rozpuszczano w wodzie wapiennej, a potem przesuszano na słońcu i przepłukiwano w czystej wodzie. Potem rozlewano go na siatkę rozciągniętą na ramie oraz powlekano mąką i pszennym krochmalem. Dla uzyskania powierzchni nadającej się do pisania nasycano arkusze klejem z mąki pszennej lub wywarem ryżowym, a w końcu polerowano kamieniem. Około roku 1100 technika produkcji papieru dotarła do Europy, na półwysep Iberyjski.
Najstarszy młyn papierniczy znajdował się w miejscowości Xativa w pobliżu Walencji, a jednym z pierwszych miast produkujących papier była literacka stolica Hiszpanii - Toledo
